Psihoze - ima li razlika između muškaraca i žena?

Psihotični poremećaji

U psihotične poremećaje pripadaju: shizofrenija, shizotipni poremećaj, perzistirajući sumanuti poremećaj, akutni i prolazni psihotični poremećaj, inducirani sumanuti poremećaj, shizoafektivni poremećaj, drugi neorganski psihotični poremećaji te neodređene neorganske psihoze.

Kod svih psihotičnih poremećaja mogu se javiti pozitivni (deluzije, halucinacije), negativni (abulija, anhedonija), kognitivni (poteškoće koncentracije, apstraktnog mišljenja i izvršnih funkcija), afektivni (depresija) i psihomotorni (agitacija) simptomi u različitim oblicima i intenzitetu. Potvrđene su i određene razlike u kliničkoj slici psihotičnih poremećaja između muškaraca i žena.  One utječu na početak i tijek bolesti, profil simptoma, kao i na ishod liječenja.

Uzroci nastanka psihoza

Uzroci nastanka psihotičnih poremećaja su multifaktorijalni, a uključuju interakciju gena i okoline. Istraživanja ukazuju na faktor nasljeđa od 70-80 %. Dokazano je da majke oboljele od psihoze češće bolest prenose na sinove, a očevi na kćerke.

Od okolišnih čimbenika u etiologiji psihoza značajnu ulogu imaju stresni događaji s kojima se osoba susreće tijekom života. Žene sa svojim aspektima osobnosti su otpornije i bolje podnose ranjivost ili izloženost stresnom događaju kao prediktorima za nastanak psihoze u odnosu na muškarce. Društveni čimbenici su većinom povezani s kulturalnim aspektima očekivanih od rodnih uloga koje pridonose spolnim razlikama u kliničkom izražaju mentalnih poremećaja, pa i psihoza.

Kod muškaraca je zabilježena nešto veća učestalost psihotičnih poremećaja u usporedbi sa ženama, s omjerom rizika od oko 1,4:1.

Početak i prognoza bolesti

Prvi znaci psihotičnih poremećaja kod muškaraca se javljaju ranije, obično između 18. i 25. godine, a kod žena između 25. i 35. godine života. Kod žena se znaju pojaviti psihotični simptomi i između 45. i 49. godine života radi hormonalnih promjena u menopauzi.

Što je bolje funkcioniranje prije početka bolesti (premorbidno funkcioniranje), bolja je prognoza i ishod psihotičnog poremećaja. U većini studija s prvom psihotičnom epizodom i shizofrenijom, lošije premorbidno funkcioniranje zabilježeno je kod muškaraca. Za žene se smatra da imaju adekvatnije društveno funkcioniranje i bračnu prilagodbu.

Klinička slika i tijek bolesti

Prije pojave tipičnih simptoma shizofrenije, obično se ranije uoče tzv. prodromi, odnosno nespecifični simptomi (socijalna izolacija, gubitak interesa, izostajanje s posla ili iz škole, osjećaj razdražljivosti, preosjetljivost, nesanica). Oni ne moraju ukazivati ni na jednu dijagnozu, ali odudaraju od uobičajenog zdravog stanja pojedinca. Prodromalno razdoblje je od velike važnosti za daljnji tijek bolesti.

Trajanje tipičnih simptoma nužnih za dijagnozu shizofrenije (sumanutosti, halucinacije i drugi) od mjesec dana, čini prijelaznu točku između dijagnoze akutnog psihotičnog poremećaja do shizofrenije. Mnoge nacionalne klasifikacije usvojile su trajanje simptoma od šest mjeseci kao ključno za dijagnozu shizofrenije.

Iako shizofrenija sa svojim kliničkim implikacijama predstavlja krajnji ishod oboljelih od psihotičnih poremećaja s udjelom od 30 %, i dalje se "sve psihotično" shvaća kao shizofrenija.U novijoj literaturi koncept dijagnoze shizofrenija opisuje se kao zastario modalitet 20. stoljeća, pa različite dijagnostičke kategorije iz spektra psihoze sa svojim kliničkim simptomima nikako ne treba gledati kao shizofreniju bez obzira na trajanje možda dulje od mjesec dana.

Razlike kliničke slike žena i muškaraca

U kliničkoj slici psihotičnih poremećaja kod muškaraca više su izraženi negativni simptomi dok su kod žena prisutniji afektivni simptomi koji uključuju depresiju, impulzivnost, emocionalnu nestabilnost, nedolično seksualno ponašanje  kao i rizik od parasuicidalnog ponašanja.

Prema rezultatima provedenih istraživanja, žene koje boluju od shizofrenije razvijaju manje kognitivnih poremećaja od muškaraca što se smatra posljedicom zaštitnih učinaka reproduktivnih hormona estrogena i progesterona.

Kod muškaraca je češća komorbiditetna zlouporaba psihoaktivnih tvari (uglavnom kanabisa i alkohola), i to već kod prvih psihotičnih epizoda. Akutna psihoza izazvana kanabisom kod muškaraca češće dovodi do potpune shizofrenije u vremenu od tri godine.

Opisan je  veći broj pokušaja suicida kod žena jer imaju višu stopu simptoma depresije i komorbiditet za depresiju. Postpartalna psihoza je povezana s visokom stopom suicida i infanticida.

Više izvršenog suicidazabilježeno je kod muškaraca kao posljedica kliničkih i psihosocijalnih čimbenika poput većeg pristupa vatrenom oružju, sklonost socijalnom povlačenju i izolaciji, kao i intenzivnijim agresivnim porivima koje okrenu prema sebi (autodestrukcija).

Kod žena su poznate tzv. menstrualne psihoze. Za njih je karakteristična pojava psihotičnih simptoma  u razdoblju oko menstrualnog ciklusa. Simptomi su slični kao kod bipolarnog afektivnog poremećaja. Za dijagnozu je potreban akutni početak psihotičnih ili maničnih simptoma, kratko trajanje te potpuni oporavak.

Odgovor na liječenje

Antipsihotici se drugačije metaboliziraju među spolovima zbog različite aktivnosti metaboličkog sustava u jetri. Postoje i razlike među pojedinim antipsihoticima.

Istraživanja su potvrdila bolji odgovor na liječenje antipsihoticima kod žena, dok je muškarcima potrebna veća doza lijeka za postizanje željenog rezultata. Neki od razloga za navedeno su bolje pridržavanje liječenja u žena, spolne razlike u farmakokinetici što rezultira višim razinama u krvi kod žena, pa su im potrebne niže doze antipsihotika.

Žene su sklonije nuspojavama antipsihotika: promjenama u EKG-u, pojavi psihomotornog nemira, parkinsonizmu, hiperprolaktinemiji, osteoporozi, metaboličkom sindromu, debljanju. Zato je važan redoviti monitoring koji između ostalog uključuje dijabetičku i kardiovaskularnu obradu, EKG, praćenje gustoće kostiju.

Učinci antipsihotika tijekom trudnoće i dojenja nedovoljno su istraženi, pa ih treba ordinirati s visokim oprezom.

Prognoza bolesti

Prema ishodu kliničke slike kod muškaraca su zabilježene veće stope pogoršanja (relapsa), a kod žena veće stope poboljšanja (remisije) bolesti. Bolji tijek bolesti i češći oporavak kod žena objašnjava se boljom suradljivosti  i odgovorom na liječenje, imaju bolji uvid u bolest, rjeđa je komorbidna zlouporaba psihoaktivnih tvari, kasnija je dob javljanja bolesti, a tu je i estradiol sa svojom zaštitnom funkcijom.

Postoje dokazi da žene s poremećajima iz spektra shizofrenije imaju dvostruko veće izglede za pojavu tjelesnih komorbiditeta (istovemene pojave više bolesti) u odnosu na muškarce, i to osobito u ranoj fazi  bolesti i u mlađoj dobi (<35 godina). No bez obzira na to, žene imaju bolju kontrolu tjelesnih komorbiditeta s posljedičnim dužim preživljavanjem zato što u usporedbi s muškarcima ipak ranije traže stručnu pomoć i češće odlaze na liječničke preglede.

Utvrđena je veća učestalost kardiovaskularnih smrti kod muškaraca, a veća učestalost smrti radi malignih bolesti kod žena oboljelih od psihotičnih poremećaja. Zabilježena je povezanost između uporabe antipsihotika i smanjenog mortalitet od svih uzroka kod oba spola.

Zaključak

U svrhu poboljšanje ishoda liječenja psihotičnih poremećaja, važna je što točnija procjena svakog pojedinog bolesnika kao i uvažavanje čimbenika koji ukazuju na spolne razlike.